کمیته های انقلاب اسلامی و هشت سال دفاع مقدس
آمار کلی تعداد نیروهای کمیته در جنگ و تعداد افراد شهید، جانباز، مفقود و اسیر بدین شرح است: از 50000 نفر پرسنل تحت امر کمیته انقلاب اسلامی طی هشت سال دفاع مقدس، 1030 نفر شهید، 760 نفر مفقود، 4469 نفر جانباز و 143 نفر آزاده تقدیم انقلاب و میهن اسلامی شدند. آمار بالا با توجه به وظایف اصلی نیروهای کمیته که بیشتر به امور داخلی کشور و حفاظت از انتظام کلی امور شهرها مربوط می‌شد، بسیار قابل توجه و درخور تامل است.
جنگِ قبل از جنگ
حضور کمیتههای انقلاب اسلامی در منطقه جنوب و غرب کشور به پیش از آغاز رسمی جنگ تحمیلی یعنی زمان غائلههای کردستان و آذربایجان باز میگردد. در جنوب کشور بیشترین تمرکز نیروهای دشمن روی تصرف خوزستان بود. بنابراین با اعزام خرابکار به آن مناطق در جهت ناامن کردن اوضاع داخلی و منحرف کردن توجه نیروهای مرزی به داخل و ایجاد رعب و وحشت میان مردم، درصدد بود زمینه را برای تجاوز همهجانبه خود آغاز کند.
کمیتههای انقلاب اسلامی نیز برای مقابله با این توطئهها، با تامین و آموزش کادرهای اطلاعاتی و استقرار آنها در مناطق حساس، نسبت به شناسایی و دستگیری تیمهای خرابکار اقدام میکردند. در همین راستا درگیریهای زیادی با ضدانقلاب در شهرهای خوزستان از جمله خرمشهر و آبادان قبل از آغاز رسمی جنگ صورت میگرفت که به تحریک و پشتیبانی رزمی ارتش بعث عراق بود.
آغاز تهاجم
با آغاز تهاجم گسترده نیروهای عراقی، ارتش بعث تمام توان و نیروی خود را برای تصرف ایران بهکار گرفت. بدین ترتیب جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که هشت سال به طول انجامید رسما شروع شد. در تهاجم اولیه، سومار، نفتشهر، قصرشیرین، مهران و چند شهر دیگر در جبهه میانی و در جبهههای جنوب، شهر بستان اشغال و سوسنگرد به محاصره درآمد. ارتش عراق تهاجم به خاک ایران و اجرای عملیات ایذایی در منطقه شمال غرب را به احزاب منحله «کومله» و «دموکرات» سپرده بود. آنها تمام توان خود را برای تصرف خوزستان و دستیابی به منابع نفتی آن استان بهکار گرفته بودند.
دشمن با پیشروی در جبهههای جنوب، قصد تصرف شهرهای دزفول، شوش، خرمشهر، آبادان و اهواز را داشت که با مقاومتهای مردمی در قالب سپاه و کمیته مواجه شد. سرانجام پس از 34 روز مقاومت نیروهای خودی، خرمشهر بهدست دشمن افتاد و نیروهای عراقی در 19 مهرماه 59 با عبور از رودخانه کارون، آبادان را به محاصره خود درآورند. نیروهای کمیته در دو عملیات «هویزه» و «توکل» همراه سایر نیروها و در برخی عملیاتها بهصورت پراکنده به دفاع از میهن پرداختند.
پس از پیام امام خمینی(ره) مبنی بر حضور گسترده مردم در جبهههای نبرد حق علیه باطل، مسئولین کمیته ترتیبی اتخاذ کردند که پاسداران کمیته بتوانند در کنار انجام دیگر ماموریتهای خود، در جبهههای جنگ هم حضور فعال داشته باشند. تا قبل از آن، حضور پرسنل کمیته در جنگ بیشتر بهصورت انفرادی و غیرسازمانی در کنار دیگر نیروها بود اما با سازماندهی امور نیروهای کمیته در قالب گردان، تیپ و نهایتا لشکر در طول جنگ تحمیلی، این نیروها در کنار سایر رزمندگان اسلام در عرصههای نبرد علیه دشمن خارجی به انجام وظیفه پرداختند.
تشکیل تیپ موسی بن جعفر (ع)
حضور نیروهای رزمی کمیته انقلاب اسلامی در مناطق غربی و جنوبی کشور تا اوایل سال 1362 بیشتر به صورت غیر سازمانی و در نهایت به استعداد یک گردان به نام گردان امام موسی بن جعفر (ع) و در کنار دیگر نیروهای نظامی و انتظامی در مناطق عملیاتی، ماموریتهای محوله را انجام می‌داد. پرسنل اعزامی کمیته تا این سال به عنوان کادر گردان‌ها و لشگرهایی که در جبهه ها بودند، خدمت میکردند یا به عنوان مامور به خدمت در جبهه با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و دیگر نیروهای رزمنده همکاری میکردند. اما از لحاظ تعداد اعزام‌ها و نفرات به جبهه‌ها، علی رغم نداشتن سازمان رزمی و با توجه به استعداد نیروهای کمیته و ماموریت گسترده‌ی آنان در سراسر کشور که بسیار درخور توجه و قابل تامل است، نشان از احساس مسئولیت فرماندهان و پرسنل کمیته انقلاب اسلامی در قبال دفاع از انقلاب و آرمان‌های آن داشت. به طوری که از آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تا سال 1362، حدود 14 هزار نفر از برادران کمیتههای انقلاب اسلامی به جبهه‌ها اعزام شدند و تنها در سال 1361، آمار اعزام حدود 5 هزار نفر بوده است. بنا به گفته مسئول اعزام نیروهای کمیته، در آن سال با توجه به ماموریتهای مختلف کمیته انقلاب در داخل و به دلیل اینکه نوبت اعزام تمامی کمیته‌ها حفظ شود، اعزام داوطلبین کمیته‌ها به صورت قرعه کشی بوده و تنها حدود 10 درصد از آنها را به جبهه اعزام میکردند که پس از طی دوره آموزش یک ماهه و تشکیل پرونده به جبهه‌ها اعزام می‌شدند. علاوه بر اقدامات فوق نیروهای کمیته انقلاب اسلامی در امر تدارکات و ارسال کمک‌های نقدی و جنسی مردم به جبهه‌ها و اعزام نیروهای متخصص و متعهد که مورد نیاز شدید جبهه‌ها بود، تلاش شایان توجهی انجام می‌دادند.(1)
درخواست‌های متعدد پرسنل کمیته انقلاب برای اعزام به جبهههای نبرد، نبود تشکیلات منسجم برای اعزام داوطلبان به جبهه، عدم وجود یک سازمان رسمی قوی و کارآمد از نیروهای کمیته انقلاب اسلامی در مناطق عملیاتی و در راستای تحقق فرامین رهبر کبیر انقلاب، همه و همه باعث شد تا فرماندهی وقت کمیته اسلامی، حجت الاسلام و المسلمین فلاحیان دستور تشکیل و سازماندهی یک تیپ رزمی را صادر کند. در اوایل سال 1362 تیپ مذکور از لحاظ تشکیلاتی شکل گرفت و به دستور حجت الاسلام فلاحیان، فرماندهی تیپ مذکور را سید مجتبی بر عهده گرفت. این تیپ در تاریخ 28/2/1362 در پادگان لشگرک تشکیل و در قالب 4 گردان سازماندهی شد و با نام «تیپ امام موسی بن جعفر (ع)» از طریق فرماندهی محترم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به قرارگاه مستقر در منطقه غرب کشور اعزام گردید. تیپ موسی بن جعفر به وسیله مربیان ارتشی تعلیمات نظامی و جنگی لازم را دیده بودند. حدود 10% از نیروهای رسمی و ذخیره کمیتههای سراسر کشور در این تیپ شرکت داشتند و مدت ماموریت آن 4 ماه بود که تا اواخر سال 1365 به طول انجامید. بنابر آمار ویژه نامه هفته جنگ روزنامه جمهوری اسلامی، تا تاریخ 7 مهر 1362، از پرسنل کمیته 554 نفر شهید، 1326 نفر مجروح و جانباز، 73 نفر مفقودالاثر و 30 نفر اسیر شده بودند.(2)
تیپ موسی بن جعفر (ع) پس از اعزام به غرب، در پادگان ابوذر سر پل ذهاب و گیلان غرب و قصر شیرین مستقر شدند. محور پدافندی خدابخشی در قالب چندین تپه که حدود 25 کیلومتر مرز را پوشش می‌داد به تیپ محول و وظیفه پدافند را عهده‌دار شد. تیپ مذکور به صورت یک واحد کامل در منطقه مشغول فعالیت شد و تمامی کارهای تدارکاتی، پشتیبانی، مورتوری و ترابری، تعمیرات و ادوات، آتش پشتیبانی، مهندسی رزمی، دیده‌بانی توپخانه، بهداری رزمی و گردان رزمی و آموزش نظامی، اطلاعات عملیات و ... را به مدت دو سال یعنی تا سال 1364 که در آن منطقه مستقر بودند، خود نیروهای پاسدار کمیته که مامور به خدمت در تیپ می‌شدند، انجام می‌دادند. این تیپ موفق گردید در چندین مورد حرکت‌های دشمن بعثی را در منطقه متوقف نماید و علاوه بر آن با شرکت در عملیاتهای مختلف از جمله: عملیاتهای والفجر 4 و 5، عملیات تپه کله قندی، سومار و پاک‌سازی مناطق و ارتفاعات دالاهو و... ، ضمن حفظ خط تحویلی در منطقه قصر شیرین ضایعات زیادی بر دشمن وارد آورد که در ادامه به شرح هر کدام از این عملیاتها می‌پردازیم.
این تیپ پس از شایستگی‌هایی که در منطقه از خود نشان داد، در سال 1365 طی ماموریت محوله از سوی فرماندهی کل کمیته، به منطقه شلمچه اعزام شد. پس از آن نیز در مرحله دیگری در سال 1366 با تشخیص فرماندهی وقت کل کمیته، ماموریتی در برخی از نقاط داخلی کشور مانند سیستان و بلوچستان، تهران، یزد و خراسان به این تیپ واگذار شد. بدین ترتیب تیپ موسی بن جعفر(ع) با ایجاد قرارگاه میرزای شیرازی مستقر در منطقه زاهدان، برای شناسایی و جلوگیری از حرکت افراد قاچاقچی مسلح و اشرار در منطقه ماموریت خود اقدام کرد.(3) لذا تعدادی از پرسنل تیپ به زاهدان اعزام و مدتی در آن منطقه مشغول انجام وظیفه بودند و در چندین عملیات مهم شرکت کردند. از جمله در عملیات گسترده‌ای در منطقه ارتفاعات «پیرسوران» که تا آن موقع نیروی‌های نظامی به آنجا نرسیده بودند، به نام «عملیات عاشورا» حضور پیدا کرده و ضربات زیادی به اشرار قاچاقچی منطقه وارد آوردند. پس از آمدن این تیپ از منطقه غرب و جبهههای جنگ، تعدادی از نیروهای داوطلب کمیته به استعداد یک گردان و با نام «گردان کربلا» جهت انجام عملیات چریکی در خاک عراق، پس از آموزش‌های لازم به «قرارگاه رمضان» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مریوان اعزام شدند. این نیروها وظیفه داشتند با همراهی دیگر رزمندگان در مدتی که در داخل خاک عراق به سر می‌بردند، مناطقی از محل تجمع نیروها و ادوات نظامی دشمن را شناسایی و ضرباتی به آنها وارد آورند که بارزترین نمونه آن انجام «عملیات فتح 7» بود که با درصد موفقیت بالایی به انجام رسید.
عملیات والفجر 4
عملیات در27/7/1362 بارمزمقدس«یاالله، یاالله، یاالله» در منطقه عملیاتی غرب ودره شیلر در شمال مریوان و پنجوین تحت فرماندهی قرارگاه مرکزی حمزه سیداشهدا و با هدف قطع ارتباط نیروهای ضد انقلاب با رژیم بعثی عراق، آزادسازی ارتفاعات مهم منطقه، تصرف پادگان پنجومین و گرمک عراق و خارج کردن مریوان از زیر دید و آتش دشمن آغاز شد و عملیات با موفقیت و پیروزی نیروهای خودی به پایان رسید.
عملیات والفجر 5
این عملیات در تاریخ 27/11/62 با رمز مقدس «یا زهرا (س)» در منطقه عملیاتی چنگوله (حد فاصل مهران و دهلران) با اهداف آزاد سازی ارتفاعات منطقه و گمراه کردن دشمن بعثی از عملیات خیبر و پاسخ به حملات دشمنبه مناطق مسکونی آغاز شد. نیروهای کمیته زیر نظر سپاه به همراه نیروهای بسیجی تحت امر قرارگاه خاتم الانبیاء (ص) با عبور از میدانهای مین و موانع ایذایی و با حمایت آتش شدید توپخانه، خود را با مواضع عراق رساندند و در همان مراحل اول موفق شدند ارتفاعات پیزولی، آزادخان کشته و تنگه چنگوله و دهها کیلومتر از خاک میهن اسلامی را از چنگ دشمن آزاد کنند. در مرحله دوم عملیات و با شروع پاتکهای دشمن رزمندگان اسلام به تثبیت مواضع خود پرداختند و با اجرای آتش سنگین، حرکات و جابجایی آنها را دچار اختلال کردند. این عملیات با موفقیت و پیروزی نیروهای خودی به پایان رسید و خسارت زیادی بر دشمن وارد شد.
عملیات نامنظم فتح 7
این عملیات در ادامه مجموعه عملیاتهای فتح که بیشتر در مناطق کردنشینان عراق و تحت نظر قرارگاه رمضان شروع شده بود، در تاریخ7/4/1366 با رمز مقدس «یا فاطمة الزهرا (س) » در منطقه عملیاتی شمال عراق (حلبچه، شانه دری و اربت) و با هدف انهدام تاسیسات نظامی و اقتصادی دشمن در این مناطق انجام شد. رزمندگان تحت امر قرارگاه رمضان ،متشکل از تیپ 75 ظفر نیروی زمینی سپاه پاسداران،نیروهای چیریکی کمیته انقلاب اسلامی ،حزب دمکرات کردستان و نیروهای مبارز کرد عراقی در پاسخ به تحرکات عراق در خلیج فارس و بمباران مناطق کردنشین، با عبور از مناطق کوهستانی به دشمن بعثی هجوم بردند.
رزمندگان اسلام در یک یورش برق آسا، شهر سید صادق را به تصرف درآوردند و مراکز دولتی از جمله سازمان امنیت، مخابرات، گمرک و تعدادی از پایگاه های نظامی این شهر را منهدم کردند وشمارزیادی از خودروهای نظامی دشمن رابه آتش کشیدند .رزمندگان درحمله به شهر« کانی پانکه» و ورود پیروزمندانه به آن شهر، مراکز حزب بعث، اداره امن العالم، گمرک، شهرداری یک کارخانه و شش پایگاه نظامی را در آنجا به آتش کشیدند. در هجوم به پادگان نظامی این شهر، انبار توپخانه قدرتمند نیروی زمینی سپاه پاسداران و ارتش در حمله به منطقه سراب سلمان موفق شدند ضربات سنگینی را به دشمن وارد آورند و بیش از 550 نفر آنها را به هلاکت برسانند و چندین دستگاه خودرو و تجهیزات نظامی آنها را به آتش بکشند.
در ادامه عملیات، شهر حلبچه نیز مورد هجوم قوای اسلام قرار گرفت و پادگان مرکز جیش الشعبی شهر منهدم شد و شمار زیادی از افراد مستقر در آن کشته یا زخمی شدند. نیروهای تحت امر قرارگاه رمضان، یگانهای عراقی را که قصد نفوذ به شهر حلبچه را داشتند، در مدخل شهر متلاشی کردند.(4)
تیپ قوامین
با حساس‌تر شدن جنگ و لزوم شرکت فعال‌تر نیروها در مناطق جنگی ومتعاقب آن دستور رهبر کبیر انقلاب اسلامی برای حضور گسترده درجبهه ها و دفاع از انقلاب اسلامی، هم چنین اشتیاق نیروهای کمیته برای حضور در مناطق جنگی، ضرورت تشکیل این تیپ رزمی در کنار تیپ موسی بن جعفر (ع) احساس شد. بنابراین به دنبال سخنان ریاست مجلس وقت و نماینده امام در شورای عالی دفاع (آقای هاشمی رفسنجانی) یک تیپ از نیروهای کمیته به نام «تیپ قوامین» به فرماندهی سردار جاپلقی در تاریخ 10/12/ 1364 تشکیل و به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی معرفی شد. تیپ در منطقه جنوب در خط مقدم منطقه جزیره مجنون و فاو مستقر گردید. تیپ قوامین مسئولیت پدافندی یک محور را در قالب 2 گردان در شهر فاو به عهده گرفت و همچنین شرکت در عملیاتهای مختلف را با 2 گردان آفندی انجام می‌داد.
تیپ قوامین با شرکت در عملیاتهای کربلای 4 و 5 علاوه بر این که برگ زرینی در تاریخ این تیپ بر جای گذاشت و افتخاری دیگر برای کمیتههای انقلاب اسلامی رقم زد، شهدا و مجروحین زیادی را در این راه تقدیم انقلاب نمود که یک نمونه آن «شهید مقایسه» بود که با وجود اینکه در جبهه یک پایش قطع شده بود، باز هم در عملیات فاو شرکت کرد و شهید شد.(5)
عملیات کربلای 4
عملیات کربلای 4 در تاریخ 3/10/1365 با رمز مبارک «محمد رسول الله (ص)» با هدف انهدام نیروهای دشمن در منطقه عملیاتی غرب اروندرود (جنوب خرمشهر) آغاز شد. رزمندگان اسلام متشکل از واحدهایی از لشکرهای مختلف سپاه پاسداران تحت امر قرارگاه مرکزی خاتم الانبیاء (ص) – که تیپ قوامین از کمیته انقلاب اسلامی نیز تحت امر سپاه در این عملیات شرکت داشت – با پشت سر گذاشتن موانع مختلف ایذایی، اهداف خود از جمله جزیره ام الرصاص و ام البانی و جزیره قطعه و جزیره سهیل در اروندرود را مورد تهاجم قرار دادند. اما تنها به فاصله 24 ساعت پس از شروع عملیات، به دلیل وضعیت جدیدی که در خطوط درگیری به وجود آمده بود، فرمانده کل سپاه دستور توقف عملیات را صادر کرد. در واقع با توجه به افشای عملیات بر اساس اطلاعاتی که آمریکا به عراق داده بود و استفاده عراق از تجارب عملیات فاو، امکان پیروزی در این عملیات از بین رفت. عراقی‌ها بلافاصله از آمریکایی‌ها به دلیل واگذاری اطلاعات اساسی به این کشور برای مقابله با تهاجم ایران، تشکر کردند.
عملیات کربلای 5
کمتر از دو هفته پس از توقف عملیات کربلای 4، در روزهای آغازین دی ماه سال 1365 سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عملیات کربلای 5 را در ساعت 2 بامداد 19/10/1365 با رمز مبارک «یا زهرا(س)» در منطقه شلمچه و شرق بصره، با هدف آزاد سازی شلمچه، جزایر و مناطق شرق بصره، انهدام ماشین جنگی عراق، پاسخ مناسب به شرارت‌های دشمن در بمباران مناطق مسکونی و استفاده از سلاح‌های شیمیایی آغاز کرد. عملیات کربلای 5، از 19 دی ماه 65 تا 18 اسفند همان سال در چند مرحله به اجرا درآمد که در تمام مراحل با پیروزی نیروهای خودی پایان یافت. تیپ قوامین که در این زمان مواضع شمالی جبهه فاو را پدافند می‌کرد، یکی از گردان‌های خود به نام «گردان قمر بنی هاشم (ع)» را پس از دو ماه آموزش مداوم و فعالیت بسیار، برای شرکت در عملیات کربلای 5 به منطقه شلمچه اعزام کرد که این گردان همانند تمام نیروهای کمیته انقلاب در عملیاتهای مختلف، تحت امر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیز تحت نظر قرارگاه کربلا وارد عملیات شدند. رزمندگان در همان ساعات اولیه عملیات، خط دشمن را شکسته و به اهداف مورد نظر رسیدند و با انهدام تعداد زیادی از تانک‌های دشمن، عده کثیری از سربازان عراقی را نیز به هلاکت رساندند. نیروهای جان بر کف کمیته در این عملیات حدود 20 نفر شهید تقدیم انقلاب نمودند که این شهدا اغلب در مناطق عملیاتی شلمچه به شهادت رسیدند.
لشگر روح الله
در تاریخ 1/11/65 این لشگر با ادغام دو تیپ موسی بن جعفر و قوامین و نیروهای اعزامی جدید زیر نظر نیروی زمینی سپاه، رسماً کار خود را شروع کرد. در این زمان علاوه بر حضور دو گردان از لشکر روح الله در پدافندی فاو که در عملیات کربلای 5 نقشی فعال داشتند، بلافاصله محوری در قالب 2 گردان مقابل پتروشیمی عراق نیز به عهده نیروهای لشگر روح الله گذاشته شد. و از تاریخ 26/2/66 لشگر روح الله علاوه بر پدافند از خط جزیره ام الطویل که به خوبی صورت میگرفت، پدافند جزیره ماهی (فیاض) و قسمتی از جزیره بوارین را از تیپ‌های جواد الائمه و بعثت تحویل گرفت؛ البته در این زمینه هماهنگی لازم را با قرارگاه نوح (ع) و فرمانده نیروی زمینی سپاه به عمل آورده بود. همچنین توپخانه لشگر در محورهای عملیاتی جنوب، فعالیت خود را علیه قوای بعثی شروع کرد. به طور کلی می‌توان گفت که در این زمان نقش کمیته همانند اوایل انقلاب – اما این بار در جنگ – به اوج خود رسید؛ البته این نقش هم از لحاظ کمی و هم از لحاظ کیفی پر رنگ‌تر و فعال‌تر از قبل شده بود.
طی سال‌های 1365 تا پایان جنگ لشگر روح الله ضمن حضور در صحنه‌های مختلف عملیاتی جنوب و غرب، در عملیاتهای بیت المقدس 4 تا 7 نقش مهم و حیاتی داشت
آمار شهدا، جانبازان، مفقودین و اسرای کمیته در جنگ
آمار کلی تعداد نیروهای کمیته در جنگ و تعداد افراد شهید، جانباز، مفقود و اسیر بدین شرح است: از 50000 نفر پرسنل تحت امر کمیته انقلاب اسلامی طی هشت سال دفاع مقدس، 1030 نفر شهید، 760 نفر مفقود، 4469 نفر جانباز و 143 نفر آزاده تقدیم انقلاب و میهن اسلامی شدند.
آمار بالا با توجه به وظایف اصلی نیروهای کمیته که بیشتر به امور داخلی کشور و حفاظت از انتظام کلی امور شهرها مربوط می‌شد، بسیار قابل توجه و درخور تامل است و نشان از اهمیت مسئله جنگ و ارجح بودن مسئله امنیت خارجی و دفاع از کیان کشور برای مسئولان و نیروهای کمیته انقلاب اسلامی در آن زمان دارد.
پی نوشتها
1- روزنامه جمهوری اسلامی ایران، 7 مهرماه 1362، ص 2.
2- همان، 7 مهر 1362، ص 6-7.
3- نشریه جوانان شماره 1015، دوشنبه 14 مهر 1365، ص 14-15 گفتگو با آقای مختار قائم مقام فرماندهی کل کمیتههای انقلاب اسلامی.
4- علی سمیعی، کارنامه توصیفی عملیات های هشت سال دفاع مقدس، تهران، نسل کوثر، چاپ سوم 1382، ، ص 413.
5- نشریه جوانان، شماره 15، 10، 14، مهرماه 1365، صص 14 – 15
دانلود فایل PDF
